Sławomir Michalak

Robert Remak and his days in the city of Poznań.

Abstract 

    Born in Poznań the embryologist, physiologist and neurologist, Robert Remak, spent the first years of his education in this city. Even if his further career was bound to Berlin and Germany there is some evidence about his polish relations. His research on embryology, nervous system and electrotherapy is showed in this paper.

 

    Dziewiętnastowieczny Poznań, którego obraz kreśli w swych „Przechadzkach po mieście” (3) Marceli Motty kryć musiał w sobie niewątpliwą siłę skoro obierały go za miejsce swej pracy takie znakomitości jak choćby niemiecki pisarz Ernst Theodor Amadeus Hoffmann.  „Opowieści niesamowite” powstawały podczas jego, związanego z piastowaniem pruskiego urzędu, pobytu w latach 1800 – 1802 w Poznaniu.

    Niewiele lat później, 26 lipca 1815 w nadwarciańskim mieście urodził się wspominany również przez Mottego - Robert Remak. To z jego imieniem związanych jest wiele eponimów : włókno osiowe Remaka (część nerwu biorąca udział w przewodzeniu bodźców), pasmo Remaka, włókna Remaka (niezmielinizowane włókna nerwów obwodowych), zwój Remaka (grupa komórek układu współczulnego wnikająca do prawego przedsionka serca), prawo Remaka-Virchowa (Omnis cellula e cellula).

   Pierwsze lata edukacji Robert Remak spędził w Poznaniu wyróżniając się w szkole, co wspomina jego kolega, cytowany powyżej Marceli Motty : „Remak (...) syn dość ubogich rodziców, urodzony w Poznaniu, odznaczył się w gimnazjum, które ukończył ze dwa lata przede mną, zdolnością i pilnością”.   W 1833 roku rozpoczął studia medyczne na uniwersytecie w Berlinie. Był to czas, gdy Johannes Müller (1801 – 1858)  objął katedrę anatomii i fizjologii. Nauczycielami Remaka byli oprócz Müllera - Christian Ehrenberg (1795 – 1876) i Johann Schőnlein (1793 – 1864). Müller i Ehrenberg umożliwili Remakowi badania mikroskopowe jeszcze podczas jego studiów, dzięki czemu już w 1836 roku opublikował on pierwsze prace poświęcone budowie włókien nerwowych, a w 1838 ukończył pracę doktorską pod tytułem „Observationes anatomicae et mikroskopicae de systematis nervosi structura”. Z tejże to pracy pochodzi eponim włókna Remaka opisujący niezmielinizowane włókna współczulne. Będąc asystentem Johannesa Müllera udzielał lekcji mikroskopii studentom, wśród których znalazł się między innymi słynny później histolog - Rudolf Kőlliker (1817 – 1905).

    W 1839 Remak opisał komórki zwojowe w sercu ludzkim, których występowanie wiązał z układem współczulnym. W listopadzie 1843 roku podjął pracę w zakładzie   Johanna Schőnleina w szpitalu Charite' w Berlinie, gdzie prowadził dalsze badania nad histologią układu nerwowego oraz rozpoczął prace z zakresu embriologii obejmujące znaczenie listków zarodkowych dla rozwoju tkanek i narządów. Badając zarodki kurze wykazał, że z wewnętrznego listka zarodkowego (nazwanego później przez niego endodermą) wywodzi się nabłonek nie tylko przewodu pokarmowego, ale także dróg oddechowych oraz śródmiąższ wątroby, trzustki i tarczycy. O znaczeniu prac Remaka i odbiorze ich przez społeczność naukową świadczyło uznanie jakie zdobywał. Był bowiem członkiem Akademii Leopoldina (Leopoldinisch-Karolinische Deutsche Akademie der Naturforscher), Towarzystwa Przyrodoznawczego we Franfurcie oraz członkiem korespondencyjnym Warszawskiego Towarzystwa Lekarskiego. W latach 1843 – 44 Robert Remak wykazał obecność mikrofibryli we włóknie osiowym. W 1845 roku kontynuował prace embriologiczne, których owoce opublikował tego samego roku pod tytułem „Diagnostische und pathogenetische Untersuchungen” (5). Kolejne siedem lat wypełnione było badaniami z zakresu embriologii zogniskowanymi wokół listków zarodkowych i rozwoju kręgowców.  Pracując z zarodkami kurzymi przy użyciu opracowanych przez siebie metod utrwalania i barwienia opisał rozwój narządów zmysłów z ektodermy. To właśnie Robert Remak wprowadził do słownika pojęć biologicznych określenia ekto-, endo- i mezodermy. Obserwując procesy podziałów komórkowych wiązał ich indukcję z jądrem komórkowym.

     Zainteresowanie neurologią zbiegło się z czasem, gdy Katedrę Patologii Uniwersytetu Berlińskiego zamiast Remaka objął Rudolf Virchow. Robert Remak rozpoczął wówczas badania nad znaczeniem elektroterapii, które zaowocowały w 1855 roku publikacją „Über methodische Electrisierung gelähmter Muskeln” (6), w której opisał miejsca wejścia nerwów do mięśni kluczowe z punktu widzenia pobudzenia ich funkcji. Poświęcając się praktyce lekarskiej prowadził pionierskie prace nad galwanoterapią stając w rzędzie z Thomasem Addisonem (1793 – 1860) i Guillaumem Benjaminem Amandem Duchenne de Boulogne (1806 – 1875). Zastosowania prądów stałych w leczeniu chorób neurologicznych u 700 chorych opisał w swojej publikacji „Galvanotherapie der Nerven – und Muskelkrankheiten” wydanej w 1858 roku i dedykowanej jego protektorowi Aleksandrowi von Humboldtowi. Jego imieniem nazwany został używany wówczas w elektroterapii aparat (Rycina 1). 

 

 

     Robert Remak zmarł 29 sierpnia 1865 roku w Kissingen , w Niemczech. Syn Roberta, Ernst Julius Remak był neurologiem, który kontynuował prace ojca związane z elektroterapią i wydał dedykowany mu podręcznik (Rycina 2) (4). Wnuk Roberta Remaka (1888 – 1942) noszący jego imię był natomiast znanym matematykiem.

 

 

 

     Poza dorobkiem naukowym Roberta Remaka godne uwagi są jego związki z Polską. Baczną uwagę zwracał na to profesor Adam Wrzosek poświęcając Remakowi dwa artykuły o znamiennych tytułach: „Stosunek Roberta Remaka do nauki polskiej i społeczeństwa polskiego” (7) (Rycina 3) i „Jeszcze o polskości Roberta Remaka” (8) (Rycina 4).

 

 

 

 

     Adam Wrzosek wskazuje na istotne fakty z życia Roberta Remaka, które ujawniają jego związki z Polską i Polakami. Otóż swą pracę doktorską pod tytułem „Observationes anatomicae et mikroskopicae de systematis nervosi structura” dedykował Alfredowi Bentkowskiemu, lekarzowi poznańskiemu, który aktywnie uczestniczył w powstaniu listopadowym należąc do akademickiej straży Chłopickiego. (3), a następnie porzucił praktykę lekarską poświęcając się studiom teologicznym w Rzymie. Wspomnianą powyżej pracę doktorską  Robert Remak, po uprzednim uzupełnieniu, wydał w języku polskim w 1839 roku w Pamiętniku Towarzystwa Lekarskiego Warszawskiego pod tytułem „O budowie nerwów i zwojów nerwowych”.  Profesor Wrzosek w swym artykule (7) przytacza przypis redakcji tego wydania: „Redakcja, zadosyć czyniąc żądaniu autora, w Berlinie bawiącego, umieszcza rozprawę tę bez najmniejszej zmiany” wskazując w ten sposób na poprawność polszczyzny Remaka. Dalej Wrzosek pisze:

 „ Co skłoniło Remaka do wydania w języku polskim swej pracy doktorskiej, po uzupełnieniu jej nowemi badaniami? Jedynie ta okoliczność, że czuł się wtedy bez zastrzeżeń  Polakiem, na co dowody znajdujemy i w tekście samej rozprawy, i w „Przechadzkach po mieście” Mottego (...) (7).” Adam Wrzosek przytacza także (7) szereg przykładów z prac Remaka wskazujących na jego dbałość o prawidłowość polskiego mianownictwa naukowego.  W 1840 roku ukazała się w języku polskim praca Remaka „Uwagi nad wskazaniami do wyniszczenia wyrośli rakowych i nierakowych” wydrukowana w Pamiętniku Towarzystwa Lekarskiego Warszawskiego. W kolejnym roku Robert Remak na zlecenie rządu niemieckiego redagował tłumaczenie z języka niemieckiego na polski książki „Nauka położnicza dla akuszerek w Państwie i Królestwie Pruskiem z 32 tablicami rycin”. Publikacja ta wydana w 1841 roku spotkała się z surową oceną merytoryczną Ludwika Gąsiorowskiego, natomiast Adam Wrzosek usprawiedliwiał Remaka zajętego podówczas badaniami naukowymi : „Z całą pewnością nawet twierdzić można, że Remak przekładu nie czytał, gdyż w przeciwnym razie niewątpliwie usunąłby z niego przynajmniej rażące błędy językowe” (7).

    Poza naukowymi związkami Remaka z Polską jawią się we wspomnieniach Marcelego Motty, przytaczanych także przez profesora Wrzoska, postawy czysto patriotyczne. Motty 19 marca 1848 roku, podczas rewolucji, wyruszył do Berlina zaniepokojony losem przebywającego tam brata.  Oto jak wspomina (3) te czasy:   „Otóż, zastawszy brata zdrowego w mieszkaniu, bo się do awantur berlińskich żaden z Polaków nie mięszał, poszedłem z nim niebawem na zebranie, zwołane pospiesznie przez, nie pomnę już, którego z ziomków. (...) Gdy liczba stała się dostateczną, wystąpił zwołujący z  wnioskiem, aby natychmiast napisać prośbę do króla o puszczenie na wolność Polaków uwięzionych i osądzonych za spiski z czterdziestego szóstego roku, a potem wybrać deputacją, która by się jeszcze tego samego wieczora udała na zamek i prośbę królowi doręczyła. Czterech z nas poszło do pobocznego pokoju, ułożyliśmy prośbę w krótkich słowach (...).  Odpisał ją naprędce ktoś z lepiej piszących, po czym wybrano trzech, którzy mieli resztę wykonać.  Byli nimi: dr Wojciech Cybulski, wówczas docent języków słowiańskich, dr Remak, poznańczyk i docent medycyny, trzecim zaś twój najniższy sługa, który ci to opowiada. (...) ów Remak (...) W Berlinie zastałem go żyjącego tylko z Polakami, szczególnie zawodu lekarskiego lub paniczykami ; nie tylko uchodził u wszystkich za całkiem spolszczonego, ale, co było już wtenczas rzadkością sam się Polakiem mianował. Skończywszy nauki swoje został w Berlinie i rozpoczął zawód uniwersytecki, zwłaszcza iż sobie wcześnie zrobił był imię między fizjologami przez odkrycia swoje mikroskopiczne w mózgu, tyczące rozmaitych zwojów i pętelek nerwowych.” (3)

    Polskie środowisko naukowe doceniało postać i dorobek Roberta Remaka. Pionier polskiej histologii Henryk Fryderyk Hoyer (1834-1907), profesor histologii i fizjologii Cesarsko-Królewskiej Warszawskiej Medyko-Chirurgicznej Akademii w Szkole Głównej Warszawskiej  w swym podręczniku „Histologia ciała ludzkiego” (2) powołuje się na badania Remaka (Rycina 5) .

 

 

 

  „Remak utrzymuje, że nitka osiowa nie składa się z jednorodnej stałej masy, lecz podczas życia jest złożona z płynnej substancji otoczonej delikatną, mocną, włókienkowatą pochewką; nazywa ją dla tego cewką osiową. Jeżeli w różnych organach rzeczywiście istnieją wolne nitki osiowe (t.j. nie otoczone rdzeniem i pochewką nerwową, jak to niektórzy badacze przypuszczają), to zdanie Remaka jest dość słuszne (...)”    (2) 

    W 1848 roku Akademia Medyko-Chirurgiczna Wileńska powoływała Roberta Remaka na kierownika Katedry Fizjologii. Józef Bieliński wspomina ten fakt następująco  (1): „Są na to dowody, że Akademja Medyko-Chirurgiczna Wileńska miała zamiar postawić fizjologię na wyższem miejscu, powołując do wykładu któregoś z głośnych fizjologów zagranicznych. A że w tym czasie zasłynął jako fizjolog Polak Remak, przeto Mianowski w czasie podróży naukowej, jaką odbywał po Europie, miał między innemi polecenie wybadania go, czyby nie zechciał i na jakich warunkach zająć katedrę fizjologii.” Remak propozycji nie przyjął, miał wówczas (1836 r.)    21 lat i był studentem medycyny.

    Kilka lat później, w 1849 roku Uniwersytet Jagielloński starał się pozyskać Roberta Remaka na kierownika katedry anatomii patologicznej, patologii ogólnej i semiotyki. Profesor Wrzosek podaje, że: ”dnia 20 listopada 1850 roku Dziekan Wydziału Lekarskiego dr Skobel pisał do dr Remaka w Berlinie z upoważnienia Wydziału zapytując go czyby nie przyjął urzędu profesora anatomji patologicznej, gdyby nań przedstawionym został?” Odpowiedź Remaka była następująca:” (...) żałuję, że do przyjęcia owego urzędu zdecydować się nie mogę . Będąc zajęty od kilku lat większą pracą fizjologiczną (...)”.

   Uznaniem Roberta Remaka w polskim środowisku naukowym były także określenia używane wobec niego przez Józefa Majera w Roczniku Wydziału Uniwersytetu Jagiellońskiego    : ”nasz Remak” i  „zaszczytnie znany Poznańczyk”. (7)

 

 

Piśmiennictwo:

1/ Bieliński J.: Stan nauk lekarskich za czasów Akademii Medyko-Chirurgicznej Wileńskiej,

    Warszawa 1889, 813.

2/ Hoyer H.: Histologia ciała ludzkiego, Warszawa 1862, 226.

3/ Motty M.:Przechadzki po mieście, PIW Warszawa 1957, wyd.1

4/ Remak E.: Grundriss der Elektrodiagnostik und Elektrotherapie fur praktische Arzte, Wien

    –Leipzig, Urban und Schwarzenberg 1895 .

5/ Remak R.: Diagnostische und pathogenetische Untersuchungen, in der Klinik des Geh.

    Rathes Dr. Schönlein auf dessen Veranlass angestellt und mit Benutzung anderweitiger

    Beobachtungen veröffentlich von Robert Remak. A.Hirschwald, Berlin 1845.

6/ Remak R.: Über methodische Electrisierung gelähmter Muskeln. A.Hirschwald, Berlin 1855.

7/ Wrzosek A.: Stosunek Roberta Remaka do nauki polskiej i społeczeństwa polskiego.

    Archiwum Historii i Filozofii Medycyny, 1925,t.3, 173-187.

8/ Wrzosek A.: Jeszcze o polskości Roberta Remaka. Archiwum Historii Medycyny, 1957,

    t.XX, 147 –150.

 

Opublikowano jako:

S.Michalak.  Robert  Remak i jego poznańskie losy.

Neuroskop, 4, 95-98, 2002